Συνεντευξη του διευθυντή της βιβλιοθήκης του Παν.Πατρών και μέλους του Δ.Σ. του ΣΕΑΒ, Γιάννη Τσάκωνα στην εφημερίδα “Η ΑΥΓΗ”

Η διάδοση της πληροφορίας και της γνώσης ανέκαθεν αποτελούσε ζήτημα αιχμής για τον ανθρώπινο πολιτισμό. Πόσο μάλλον στην εποχή μας, που η ανθρωπότητα επιχειρεί να χαράξει τα βήματά της στο παγκόσμιο ψηφιακό περιβάλλον. Τι συμβαίνει όμως όταν στο μεταξύ εισβάλλει στις ζωές μας ο κύριος κορωνοϊός;

Πώς διαχειριζόμαστε την πληροφορία και κυρίως πόσο ανοιχτή είναι η πρόσβαση της ακαδημαϊκής κοινότητας στην επιστημονική γνώση; Η πανδημική κρίση που βιώνουμε φέρνει με ένταση στο προσκήνιο αυτά τα ζητήματα.

Η Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου της Πάτρας φάνηκε προετοιμασμένη στη διαχείριση της προσβασιμότητας στην επιστημονική γνώση και πληροφορία. Με το ξέσπασμα της κρίσης φρόντισε να δώσει τη δυνατότητα πρόσβασης σε ερευνητικά άρθρα και επιστημονική πληροφόρηση για τον Covid-19 καταχωρώντας στη διεύθυνσή της το υλικό που παρέχουν δωρεάν διεθνείς επιστημονικοί φορείς και εκδότες.

Με την αφορμή αυτή, συνομιλούμε με τον Γιάννη Τσάκωνα, αναπληρωτή προϊστάμενο της Βιβλιοθήκης και Κέντρου Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου Πατρών, ο οποίος και με τη ιδιότητα του μέλους τόσο στο Δ.Σ. του Συνδέσμου Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών όσο και του Εκτελεστικού Συμβουλίου Ευρωπαϊκής Ένωσης Ερευνητικών Βιβλιοθηκών (Liber) μας βοηθάει να κατανοήσουμε τη σημασία της ανοιχτής πρόσβασης στην επιστημονική γνώση – πληροφορία στην περίοδο της κρίσης όσο και, κυρίως, τα διακυβεύματά της μετά την πανδημική κρίση εποχής. Επισημαίνει κυρίως τον κομβικό ρόλο των ακαδημαϊκών και ερευνητικών βιβλιοθηκών στην εκπαίδευση, την έρευνα, την ανάπτυξη και την κοινωνική πρόοδο.

Συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη

Ποια είναι η σημασία της ανοιχτής πρόσβασης στην επιστημονική γνώση – πληροφόρηση στο παγκόσμιο ψηφιακό περιβάλλον που καλούμαστε να ζήσουμε και ειδικά σε περιόδους κρίσης όπως η σημερινή;

Είναι προφανές πως για να διαχειριστούμε κρίσεις όπως αυτή χρειάζεται να είμαστε καλά πληροφορημένοι. Επειδή μιλάμε για πανδημία, κάτι που επηρεάζει όλους, δεν υπάρχει αυτός ο κατακερματισμός του ενδιαφέροντος επάνω στον οποίο έχουν στηριχθεί τα ισχύοντα μοντέλα διάδοσης της επιστημονικής γνώσης. Ως εκ τούτου, είναι απαραίτητη η πρόσβαση από τους πάντες με πιο έντονο και επείγοντα τρόπο, ανεξαρτήτως της γεωγραφίας ή της οικονομικής κατάστασης.

Η επιστημονική πληροφόρηση κατά κανόνα είναι κλειδωμένη και πανάκριβη, παρ’ ότι πολλές φορές έχει πληρωθεί με δημόσιο χρήμα. Προφανώς υπάρχουν οικονομικά κατά βάση συμφέροντα. Για τι μεγέθους ποσά μιλάμε; Ποιο είναι το αντίδοτο;

Σωστά, τις περισσότερες φορές είναι δημόσιο χρήμα και ο παραλογισμός είναι πως για να την προσπελάσουμε απαιτείται κι άλλο. Υπάρχουν διάφορες εκτιμήσεις για το πού κυμαίνεται η δαπάνη για την πρόσβαση στην επιστημονική πληροφόρηση. Παρά την αδιαφάνεια του συστήματος, ένας ασφαλής αριθμός είναι περίπου 700 εκατομμύρια ευρώ ετησίως για τις χώρες της Ευρώπης. Αντίδοτα υπάρχουν αρκετά και δοκιμάζονται, όπως οι λεγόμενες συμφωνίες μετασχηματισμού αλλά και η ενίσχυση εκδοτικών μοντέλων αμιγούς ανοικτής πρόσβασης.

Η υγειονομική κρίση που βιώνουμε μας δίνει κάποια μαθήματα διαχείρισης αλλά και προστασίας από τα fake news;

Στις αρχές της πανδημικής κρίσης ενώσεις επιστημονικών συντακτών εξέδωσαν οδηγίες για το πώς πρέπει να γίνονται οι αναφορές στην εξέλιξή της. Σε μεγάλο βαθμό αυτό συνέβη. Στο Διαδίκτυο δεν λείπει η παραπληροφόρηση, τα σενάρια συνωμοσίας κ.λπ., αλλά σίγουρα ο κόσμος προσπαθεί να ενημερώνεται καλύτερα από πριν, γιατί αντιλαμβάνεται ότι η υπεύθυνη πληροφόρηση είναι πιο ψύχραιμη και καθησυχάζει. Βασικό ρόλο παίζει και η ένταση της κρατικής πληροφόρησης που βοηθά να διευρυνθεί η απόσταση μεταξύ των υπεύθυνων ΜΜΕ και αυτών της τρομολάγνας «δημοσιογραφίας».

Τι προβλέπεται σήμερα για την ανοιχτή πρόσβαση σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά και στην Ελλάδα;

Προβλέπεται μια εντονότερη διαμάχη μεταξύ των διαφόρων πλευρών, για τον λόγο ότι τώρα είναι πασιφανής η αναγκαιότητα για την ανοιχτή πρόσβαση και τα θιγόμενα συμφέροντα θα αναγκαστούν να προσαρμόσουν τη στρατηγική τους. Εκτιμώ ότι θα επισπευσθούν προσπάθειες που είχαν ξεκινήσει νωρίτερα, κυρίως από την πλευρά των χρηματοδοτικών φορέων, και οι οικονομικές ενισχύσεις του ερευνητικού τομέα θα φέρουν πιο δεσμευτικές πολιτικές. Η Ένωση Ευρωπαϊκών Ερευνητικών Βιβλιοθηκών εξετάζει πώς -πανευρωπαϊκά και διαθεματικά- μπορεί να συγχρονιστεί η ακαδημαϊκή και ερευνητική κοινότητα δίχως να μείνουν χώρες ή επιστημονικοί κλάδοι πίσω από τις εξελίξεις. Για την Ελλάδα έχουμε πολλές φορές πει ότι, ως μικρή χώρα, με περιορισμένα κεφάλαια και με ανάγκη εξωστρέφειας, θα πρέπει να δούμε πιο τολμηρά αυτό το θέμα. Ο Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών έχει κάνει την τελευταία διετία μια προσπάθεια που έχει αποδώσει καρπούς και πλέον οι ερευνητές μας έχουν αρκετές επιλογές.

Τα πανεπιστημιακά και ερευνητικά ιδρύματα δημιουργούν ψηφιακές συλλογές από τις έρευνες που πραγματοποιούν τα ίδια, τα λεγόμενα αποθετήρια. Είναι προσβάσιμα αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα; Πώς εξασφαλίζεται η βιωσιμότητά τους;

Τα αποθετήρια είναι παραγνωρισμένοι μηχανισμοί. Θα μπορούσαν να έχουν κεντρική θέση στα ακαδημαϊκά ιδρύματα και σε όλο το ερευνητικό και εκπαιδευτικό σύστημα. Αυτή τη στιγμή τα αποθετήρια που διατηρούν οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες μας είναι ανοιχτά προσβάσιμα και, παρά τους λιγοστούς πόρους με τους οποίους συντηρούνται, είναι σε ικανοποιητικό τεχνολογικό επίπεδο. Έχουμε φτάσει δε στο σημείο να έχουν ωριμάσει και να διατεθούν σύντομα δύο κύρια αποθετήρια ερευνητικών δεδομένων, ένα για τα ερευνητικά κέντρα και ένα για τα ακαδημαϊκά ιδρύματα. Η βιωσιμότητά τους θα εξασφαλιστεί αν υπάρξουν οι πολιτικές και οι πρακτικές εκείνες που θα τα «κατοικήσουν». Για παράδειγμα, όπως σε άλλες χώρες, μπορεί η Πολιτεία να θεσπίσει ουσιαστικά κίνητρα για την κατάθεση αντιγράφων των εργασιών αυτών στα αποθετήρια, κάτι που δεν κοστίζει, ενισχύει τη διαφάνεια και την εξωστρέφεια και βοηθά την ενιαία καταγραφή των παραγώγων μας.

Το μοντέλο που έχετε υιοθετήσει στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη της Πάτρας μπορεί να εφαρμοστεί ευρέως στα πανεπιστημιακά ιδρύματα της χώρας;

Εξυπηρετούμε μια μεγάλη πανεπιστημιακή κοινότητα και οφείλουμε να στεκόμαστε αντάξιοι των απαιτήσεών της και των απαιτήσεων των καιρών. Άμεσα συντάξαμε έναν κατάλογο αξιολογημένων ερευνητικών πηγών (https://library.upatras.gr/news/covidinformation) που περιλαμβάνουν δημοσιεύσεις, δεδομένα αναφοράς, βιο-ιατρικά δεδομένα, συστηματικές επισκοπήσεις κ.λπ. για να εξυπηρετήσουμε τις ανάγκες των επιστημόνων Υγείας στην Πάτρα και στην περιφέρειά μας, που γρήγορα δοκιμάστηκαν σκληρά. Με τη μετάβαση του Πανεπιστημίου στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση έπρεπε να βρούμε τους κατάλληλους ανοιχτούς εκπαιδευτικούς πόρους για την υποστήριξη αυτού του εγχειρήματος (https://library.upatras.gr/support/edumaterial). Είμαστε ικανοποιημένοι που βλέπουμε πως όσα συγκεντρώνουμε και διαθέτουμε τα χρησιμοποιούν κι άλλες κοινότητες. Αυτό οφείλεται στην ανοικτότητα ως κουλτούρα και πρακτική.

Η κοινωνική και η αναπτυξιακή διάσταση της ανοιχτής πρόσβαση στην επιστημονική γνώση – πληροφορία πού συναντιούνται;

Συναντιούνται στην απαίτηση να υπάρχουν τα εργαλεία για μια δίκαιη και βιώσιμη ανάπτυξη εκεί που πραγματικά υπάρχει ανάγκη. Συχνά εστιάζουμε στο τι γίνεται στον δυτικό κόσμο και αγνοούμε τι γίνεται σε άλλες ζώνες του πλανήτη, όπου οι οικονομίες και οι κοινωνίες διαφέρουν. Στις χώρες της Λατινικής Αμερικής, της Αφρικής ή της κεντρικής Ασίας οι ανάγκες είναι πιο επείγουσες όλον τον χρόνο. Εκεί αποδεικνύεται πως είναι ένα εργαλείο ανάπτυξης των κοινωνιών και διαδίδεται με πιο βιώσιμους τρόπους. Το ίδιο ισχύει, σε διαφορετικό βαθμό βέβαια, και για τη χώρα μας. Πιστεύουμε πως η ανοιχτή πρόσβαση είναι ένα αναπτυξιακό εργαλείο, γιατί δίνει μεγαλύτερη εξωστρέφεια στα παράγωγα του ελληνικού ερευνητικού δυναμικού, ενισχύει τις συνεργασίες και προσελκύει νέα κεφάλαια και, βασικό, δίνει βιβλιογραφικά εργαλεία στους ερευνητές μας.

Η επιδημία του κορωνοϊού επιταχύνει αλλαγές και ανακατατάξεις στη διαχείριση του ψηφιακού τοπίου. Ποιους μετασχηματισμούς προοιωνίζεται, ποιοι κίνδυνοι ελλοχεύουν για τη μετά την κρίση εποχή και με ποια εργαλεία μπορούμε να τους αντιμετωπίσουμε;

Ο βασικός κίνδυνος είναι να επιστρέψουμε δίχως τα διδάγματα της συγκυρίας στην προηγούμενη κατάσταση ή να καλύψουμε τα προβλήματα με ένα ωραίο κέλυφος, αλλά οι παθογένειες να ισχύουν. Πρέπει να παλινορθώσουμε το σύστημα των επιστημονικών δημοσιεύσεων επάνω στις αρχές της βιωσιμότητας και της διαφάνειας. Αυτά είναι τα βασικά μας εργαλεία που θα πρέπει να απαιτήσουν οι χρηματοδοτικοί φορείς και να υιοθετήσουν όλοι όσοι συμμετέχουν στο σύστημα αυτό. Αν υπάρξουν, τότε θα προκαλέσουν μια σειρά από αλλαγές στις νοοτροπίες και στις πρακτικές, που θα αρμόζουν σε έναν σύγχρονο κόσμο και θα εξυπηρετούν τις ανάγκες του.